Powstanie muzeum w Gnieźnie związane jest z prowadzonymi tu od 1948 roku badaniami archeologicznymi, których celem było poznanie historii oraz uzyskanie zabytków dokumentujących początki państwa polskiego i jego pierwszej stolicy. Rezultaty odkryć stały się impulsem do powołania w 1956 roku gnieźnieńskiego Oddziału Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, z siedzibą przy ul. św. Jana 9, gdzie przez prezentowano głównie zabytki pochodzące z wykopalisk.

W 1966 roku zrodził się pomysł budowy pomnika Mieszka I i Bolesława Chrobrego, pierwszych historycznych władców Polski. Pomnikiem tym stał się kompleks budynków mieszczących obecnie: muzeum, aulę widowiskową oraz liceum ogólnokształcące. Realizację rozpoczęto w 1973 roku według projektu wykonanego w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Budowa pomnika była okazją do utworzenia samodzielnej placówki muzealnej w Gnieźnie.

Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie jako instytucję powołano do życia w 1973 roku. Nastąpiła zmiana profilu działalności: z archeologicznego na wielodziałowe, z rozbudowanym już działem archeologicznym oraz stworzonymi od podstaw historycznym i historii sztuki. Od połowy lat 70. trwały też przygotowania głównej wystawy stałej, mającej być podsumowaniem ówczesnego stanu badań nad kształtowaniem się polskiej państwowości. Uroczyste otwarcie stałej ekspozycji „Początki państwa polskiego” w nowym gmachu przy ulicy Kostrzewskiego 1 nastąpiło w marcu 1983 roku.

Nasze Muzeum jest instytucją zajmującą się głównie dziedzictwem polskiego średniowiecza oraz historią Gniezna i regionu. Posiada zbiory archeologiczne, sztuki, historyczne i archiwalne; prowadzi działalność naukowo-badawczą, wydawniczą oraz edukacyjną w ramach lekcji muzealnych. Obok systematycznie wzbogacanych o nowe eksponaty wystaw stałych w muzeum organizuje się różnorodne, przekrojowe ekspozycje czasowe prezentujące zabytki od pradziejów, poprzez średniowiecze i czasy nowożytne, aż po współczesność.

Oferujemy swoim odbiorcom, mieszkańcom Gniezna, Wielkopolski oraz turystom krajowym i zagranicznym najwyższej jakości usługi wystawiennicze i edukacyjne, popularyzując aktualny stan badań nad historią i kulturą Średniowiecza, a zwłaszcza problematyki początków państwa polskiego oraz rozwoju Gniezna i regionu Wielkopolski. Pragniemy przy tym propagować wśród zwiedzających poczucie wielkiej wagi polskiej historii, a także polskich tradycji patriotycznych.

Muzeum przechowuje i otacza właściwą troską wytwory kultury i świadectwa historii powstałe w okresie od pradziejów do czasów dzisiejszych. Uczestnicząc w życiu kulturalnym naszej współczesności, chcemy także zaznajamiać naszych odbiorców z dziełami sztuki powstającymi obecnie i w nieodległej przeszłości, których forma i środki wyrazu wykraczają poza ścisłe ramy sztuk plastycznych.

Muzeum prowadzi działalność naukową, badawczą, wydawniczą oraz popularyzatorską, czynnie współpracuje na tych polach ze swoimi dotychczasowymi partnerami, w tym zwłaszcza z innymi muzeami i ośrodkami akademickimi, jak również czyni i będzie czynić w przyszłości starania o nawiązanie kontaktów z nowymi partnerami.